Impressum / kontakt

Jalu kurka wodna.
Dramat pragmatyczny w 3 tumorach z trupiemi bebechami

i wynikające stąd wściekłe nieporozumienia
recenzja nieistniejącego dramatu Witkacego, z wieloma aluzjami i przypisami.

 

Jadąmośki Literackie” – taki tytuł miała jednodniówka wydana przed redakcję „Wiadomości Literackich” w połowie 1926 rokui. Ten autoantysemicki żart „redaktorów obrzezanych” obdarzonych wyjątkowym poczuciem humoru stał się sławny, ale największą karierę zrobił sam tytuł.

W parodiach, autoparodiach, tekstach wyszydzających ówczesny świat epoki przedwojennej nie mogło zabraknąć Witkacego. Już na pierwszej stronie widnieje portret „Miecia” – Mieczysława Grydzewskiego, redaktora „Wiadomości Literackich”, podpisany: „Miecio. Zdjęcie amatorskie St. Pieńkowskiego wykonane w zakładach «Myśli Narodowej» według typów St. I. Witkiewicza. C+H+A+Ł+A+T”. Na portrecie widnieje zaś sygnatura: Witkacy 1926.

Ale portret jest tylko na zachętę. Prawdziwe wyzwanie stanowi wyjątkowa recenzja jednego przedstawienia dramatu S.I. Witkiewicza! O ile się nie mylę, tekst nie był dotąd publikowany. Przytaczam go zatem w całości, a wyzwaniem jest próba wyjaśnienia wszelkich mniej lub bardziej ukrytych w tekście aluzji do Witkacego i ówczesnego teatrału – jak go Witkacy nazywał.

„Witkacy. Jalu kurka wodnaii. Dramat pragmatycznyiii w 3 tumorachiv z trupiemi bebechamiv i wynikające stąd wściekłe nieporozumieniavi. Po raz pierwszy wystawiony za drzwi Teatru Małegovii. «I zatrąbił piąty Anioł i widziałem gwiazdę, że spadła z nieba na ziemię, a dano jej klucz studnie przepaści»viii… Piąty to Witkacy, który napisał tę rzecz na piątkę, anioł to Anatol Sternix, który również trąbi, ale z butelki, w którą nabija swoich czytelników. Co do gwiazdy, to mimo pozorów, należy stwierdzić, że to nie Stern, tylko ja sam, gdyż ja jeden mam klucz, a właściwie wytrych, który już w «Paradzie»x ściągnąłem z Apokalipsy. Niebo, hm, to nie naturalistyczne niebiosa na półmisku, lecz poetycka metafora, oznaczająca byka apokaliptycznego, jednego ze słynnych czterech, z których spadła na głowę Europa. Pozostałe 3 byki są to Zygmunt K. Arskixi, Bronisław Iwan Owskixii i Julian P. Rzybośxiii. Są to wszakże byki ortograficzne, z których, niestety, nic oprócz kapelusza nie spadnie. Studnia to zapewne studniarze, którzy nie wygwizdali tej sztuki jedynie dlatego, że na nią nie przyszli. Jak widzimy, Witkacy z właściwym sobie zmysłem formistycznym wydobył tu całą konstrukcję, polegającą na deformowaniu rzeczywistości w postaci melonika. Melonik ten ilustruje melodyjna muzyka na melodykoniexiv pomysłu Lucjana Marczewskiegoxv, który przybył na premierę kompletnie goły. Dopiero zaliczka dyrektora wyratowała go z kłopotu. Z wykonawców wymienić należy p. Wabia-Wabińskiegoxvi, który świetnie wykonał naszyjnik z pereł, uzbieranych przez Kornela pomiędzy wieprzami w «Astorii»xvii. P. Samborski chciał włożyć w swą dwuznaczną rolę maximum inwencji, niestety, brak czasu nie pozwolił mu przybyć w porę do teatru: był blady i chory od zwracania rolixviii. Pani Przybyłkoxix nie przybyło nic do sławy tym razem. Mam do niej osobistą urazę, co mi przesłaniało pogląd na jej talent, pracowitość i biust, który trząsł się z oburzenia na krawca teatralnego. Z pozostałych wykonawców czym prędzej wymienić należy, choćby za grubą dopłatą: Tadeusza Frenkla na Mieczysławaxx, Domosławskiego na Stanisławskiegoxxi, Janusza na Junoszęxxii, Śliwickiego na Śliwińskiegoxxiii, Zimińską na Kamińskąxxiv, Eigera na Kleineraxxv, Kadena na Rentgenaxxvi, Germana na Leśmianaxxvii, Katerwę na Osterwęxxviii, Ozimińskiego na Kamińskiegoxxix, Leichtentritta na Lauterbachaxxx, Ordynaryńskiego na Miłaszewskiegoxxxi, Zmigrydera na Hersegoxxxii, Schillera na Goethegoxxxiii, Boczkowskiego na Mroczkowskiegoxxxiv, Messalównę na Sadowskąxxxv, Niewiarowską na Moczydłowskąxxxvi, Redo na Bodoxxxvii, Wysocką na Malickąxxxviii, Perskie Oko na Morskiexxxix, Winawera na Węgrzynaxl, Gruszczyńskiego na Leszczyńskiegoxli, Dygata na Dygasaxlii, Partacza na Jaraczaxliii, a wszystkich razem wymienić można na jeden banknot stuzłotowy i upić się za te psie pieniądze gdzie pieprz rośnie.

Tolek Słonimer”xliv


Tekst widnieje na stronie czwartej „Jadąmośków” w rubryce: „Ruch teatralny”. Nota bene taka rubryka istniała w „Wiadomościach Literackich”. Tekst zdobi zdjęcie rzeźby głowy przypominającej Antoniego Słonimskiego (podpis: „Tolek. Wg projektu Gucia Przedmoyskiego rzeźbił Archipępekxlv”). Czy jest to jednak tekst Słonimskiego? Wszystko na to wskazuje…

A wydaje się, że Witkacy podejrzewał o sprawstwo Tadeusza Sinkę, znanego ze złośliwości (choć to zbyt wielkie uproszczenie), krytyka teatralnego (choć to stanowczo zbyt mało, aby móc opisać tę renesansową postać – prawdziwego tytana pracy) z Krakowa.

Ten wątek jednak – Witkacy a Sinko – znajdzie cierpliwy Czytelnik w przygotowywanych do druku listach S.I. Witkiewicza – wśród nich jeden niepublikowany dotąd właśnie do Sinki!


Tomasz Pawlak

Luty 2013

i „Własną podwójną tożsamość obracano w żart, na przykład wiosną 1926 roku pismo wydało nienumerowany dodatek «Jadąmośki Literackie»” – M. Szpakowska, „Wiadomości Literackie” prawie dla wszystkich, Warszawa 2012, s. 233 (por. także przypis 3). W jednodniówce widnieje data „Niedziela, każdego lipca 1926 roku”. Tu i dalej w tekście podaję informacje na podstawie egzemplarza znajdującego się w Gabinecie Dokumentów Życia Społecznego (GDŻS) Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego, „Jadą Mośki Literackie”, sygn. dawna 69075.

ii Jalu Kurek (1904–1983) – pisarz, poeta, dramaturg. Pracował jako dziennikarz, m.in. współpracował z „Wiadomościami Literackimi”. Zob. Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobibliograficzny. Opracował zespół pod redakcją J. Czachowskiej i A. Szałagan, Warszawa 1996, t. 4, s. 486–490. Korespondował z Witkacym.
Kurka Wodna – sferyczna tragedia w 3 aktach. Premiera odbyła się w Teatrze Słowackiego w Krakowie 20 lipca 1922, w reżyserii T. Trzcińskiego (grano ją dwa razy). Zob. S.I. Witkiewicz, Dzieła zebrane. [t. 6:] Dramaty II. Opracował J. Degler, Warszawa 1998, (Nota wydawnicza), s. 609–630.

iii PragmatyściSztuka w trzech aktach została opublikowana w z. 3 (sierpień) t. XII „Zdroju” w 1920 r. (błędnie wydrukowano imię autora: Stanisław Jerzy [!] Witkiewicz). Redakcja poprzedziła tekst notą, a autor Wstępem teoretycznym do przedstawienia. Do 1926 r. sztuka miała dwa wystawienia: w 1921 r. w Teatrze Elsynor i w 1925 r. w Sekcji Teatru Formistycznego Towarzystwa „Sztuka Podhalańska”. Zob. S.I. Witkiewicz, Dzieła zebrane. [t. 5:] Dramaty I. Opracował J. Degler, Warszawa 1996, s. 593–607 (Nota wydawnicza).

iv Tumor Mózgowicz – dramat w 3 aktach z prologiem. Wystawiony po raz pierwszy 30 czerwca 1921. O tej sztuce zob. Dzieła zebrane. [t. 5:] Dramaty I, s. 608–621 (Nota wydawnicza).

v Trupy – nawiązanie do podtytułów dwóch dramatów Witkacego. Na koniec swego dzieła Teatr Witkacy opublikował spis sztuk. Sztuki z „trupami” w tytule to: Nadobnisie i koczkodany, czyli Zielona Pigułka – komedia z trupami w 2 aktach i 3 odsłonach oraz Jan Maciej Karol Wścieklica – dramat bez trupów w 3 aktach. Zob. S.I. Witkiewicz, Dzieła zebrane. [t. 9:] „Teatr” i inne pisma o teatrze. Opracował J. Degler, Warszawa 1995, s. 268.

vi Nawiązanie do książki Witkacego pt. Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia. Ukazała się w październiku 1919 r. nakładem Gebethnera i Wolffa. Zob. S.I. Witkiewicz, Dzieła zebrane. [t. 8:] Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia. Szkice estetyczne. Opracowali J. Degler i L. Sokół, Warszawa 2002, s. 381 (Nota wydawnicza).

vii Aluzja do tzw. strajku aktorów w warszawskim Teatrze Małym, którzy odmówili udziału w próbach Tumora Mózgowicza – zob. J. Degler, Witkacy w teatrze międzywojennym, Warszawa 1973 (rozdział „«Strajk» aktorów w Teatrze Małym”, s. 103–111). W tekście recenzji ilustracja pt. „Szkicem do dekoracji braci Potroszków z symbolicznymi figurami Zbigniewa Pro- i Andrzeja Kontranaszki”. Zbigniew Pronaszko (1885–1958) – malarz, rzeźbiarz. Miał zrobić scenografię do Pragmatystów w teatrze Elsynor. Andrzej Pronaszko (1888–1961) – malarz, scenograf.

viii Nawiązanie do Objawienia św. Jana, 9, 1: „I zatrąbił piąty anioł; i widziałem gwiazdę, która spadła z nieba na ziemię; i dano jej klucz od studni otchłani” – Biblia to jest Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Brytyjskie i Zagraniczne Towarzystwo Biblijne, Warszawa 1975.

ix Anatol Stern (1899–1968) – futurysta, krytyk teatralny i filmowy, przyjaciel Aleksandra Wata, występuje tu jako krytyk Witkacego. W artykule Manekiny naturalizmu. Uwagi o polskim teatrze, dramaturgu, aktorze, reżyserze i krytyku teatralnym na tle nowej sztuki („Skamander” 1921, z. XIV/XV) zarzucił Tumorowi Mózgowiczowi, że jest sztuką „logiczną”, „najnormalniejszą”, wręcz „żartem scenicznym”. W kilku swoich tekstach Witkacy odnosił się krytycznie do tej krytyki. Witkacy docenił jednak Sterna recenzję Teatru w polemice opublikowanej na łamach „Almanachu Nowej Sztuki” 1924, tom II: Odpowiedź Anatolowi Sternowi na zarzuty co do książki pt. „Teatr”, przedruk w: Dzieła zebrane. [t. 9:] „Teatr” i inne pisma o teatrze, s. 307–310. Zob. także Nota wydawnicza, s. 557, 630–631, a także przypisy na s. 443 i 468 dotyczące Sterna. Stern przynajmniej pochwalił publikację Witkacego, uznając ją za „pierwszą polską estetykę teatralną”. Stern współpracował z „Wiadomościami Literackimi” w l. 1924–1927, a w 1924 r. należał do redakcji „Almanachu Nowej Sztuki”.

x Parada – tytuł zbioru wierszy Antoniego Słonimskiego, pierwodruk w 1920 r. Kolejna poszlaka wskazująca autora tej recenzji.

xi Zygmunt Karski (1898–1967) – poeta związany ze Skamandrem. W latach 1924–1927 kontynuował studia w Lozannie. Zob. Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobibliograficzny, t. 4, s. 72.

xii Bronisław Iwanowski (1886–?) – poeta, współpracował z „Almanachem Nowej Sztuki”, impresario (specjalista od urządzania bali).

xiii Julian Przyboś (1901–1970) – poeta, od 1923 r. współpracujący ze „Zwrotnicą” Awangardy Krakowskiej. W 1925 r. w Chrzanowie (na urlopie przygotowywał się do egzaminu nauczycielskiego). W l. 1925–1927 przygotowywał drugą serię „Zwrotnicy”. Zob. Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobibliograficzny, t. 6. Opracował zespół pod redakcją J. Czachowskiej i A. Szałagan, Warszawa 1999, s. 500.

xiv Melodykon (z gr.) – fisharmonia.

xv Lucjan Marczewski (1879–1935) – kompozytor i pedagog muzyczny. Zob. T. Przybylski, Marczewski Lucjan, w: „Polski Słownik Biograficzny”, T. XIX, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1974, s. 610–611.

xvi Wincenty Wabia-Wabiński – znany jubiler i złotnik warszawski.

xvii Kornel Makuszyński (1884–1953) jest autorem opowiadań ze zbioru Perły i wieprze (Kijów 1915, wielokrotnie wznawiane, m.in. w 1923 r.). Jednym z jego ulubionych lokali była „Astoria”, restauracja w Warszawie przy ul. Nowy Świat 64. Witkacy w artykule Odpowiedź recenzentom „Pragmatystów” („Rzeczpospolita” 1922, nr 5) pisał: „Przypomnę jeszcze jedną rzecz Kornelowi Makuszyńskiemu: oto, jak sam zeznał w swych zakopiańskich felietonach, wylazł kiedyś mimo woli i mimo silnego oporu na szczyt Granatów w Tatrach, zwabiony tam podstępnie przeze mnie – wylazł i nie żałował tego. Życzę mu, aby również mimo woli, bez uświadomienia sobie potworności wchodzenia na szczyt jako takiego (die Besteigung als solche) zdobył też inny wierzchołek, tym razem idealny: formalnego poglądu na sztukę. Oby moje sztuki, urojone według niego jako artystyczna wartość, były dlań czymś w rodzaju owej fikcyjnej Bulki, której pojęcie wprowadzone w dyskusję w Pustej Dolinie wyprowadziło go na 2225 m nad poziom morza. Przy czym zaznaczyć trzeba, że teoria w Astorii, pojętej praktycznie, jest czymś prawie tak potwornym, jak Astoria w teorii – bez praktyki” – Dzieła zebrane. [t. 9:] „Teatr” i inne pisma o teatrze, s. 184 (tu jako: Pierwsza odpowiedź recenzentom „Pragmatystów”).

xviii Bogusław Samborski (1897–1971) – aktor. W 1921 r. grał rolę Grafa Franza von Teleka w Pragmatystach wystawionych w Teatrze Elsynor (w sali Teatru Małego w Warszawie). Z jego inicjatywy zespół aktorski Teatru Małego przerwał próby Tumora Mózgowicza w marcu 1926, co było szeroko komentowane w teatrale i podzieliło środowisko na obrońców aktorów i obrońców autorów. Zob. Witkacy w teatrze międzywojennym, s. 103–111. Samborski po II wojnie został skazany zaocznie za współpracę z okupantem (grał w teatrach i filmach niemieckich). Zmarł w Argentynie. Por. S.I. Witkiewicz, Dzieła zebrane. [t. 19:] Listy do żony (1923–1927). Przygotowała do druku A. Micińska, opracował i przypisami opatrzył J. Degler, Warszawa 2005 (dalej: Ldż I) , list 73, przypis 5.

xix Maria Przybyłko-Potocka (1873–1944) – aktorka, reżyser, dyrektor teatru. Związana od początku z Teatrem Polskim Szyfmana. Od 1919 r. grała także na scenie połączonego z Polskim Teatru Małego. Zob. Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, Warszawa 1973, s. 571–572.

xx Tadeusz Frenkiel (1896–1943) – aktor, reżyser, syn Mieczysława. W l. 1924–1931 występował w Miejskich Teatrach Dramatycznych w Warszawie (Teatr Narodowy i Teatr Letni). Mieczysław Frenkiel (1858–1935) – aktor komediowy, występował wtedy w teatrach warszawskich i gościnnie w Poznaniu, w l. 1925–1932 był także lektorem dykcji na Uniwersytecie Warszawskim. Został przez Witkacego „użyty” w polemice z krytykami: „Frenkiel jest genialnym aktorem, tak jak Matejko genialnym jest malarzem. Ale według mojej definicji sztuki nie chciałbym nigdy widzieć Frenkla w mojej sztuce, tak jak nigdy nie uznam Matejki, za artystę, którego celem była Czysta Forma, a nie (wspaniałe zresztą jako takie), przedstawienie np. «scen z historii Polski»” – Dzieła zebrane. [t. 9:] „Teatr” i inne pisma o teatrze, s. 277–278 (pierwodruk: S.I. Witkiewicz, W sprawie mojej tzw. «Teorii Bezsensu» (?) w Sztuce, „Czas” 1921, nr 171). Biogramy obu aktorów, zob. Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, s. 172–173.

xxi Marian Domosławski (1881–1944) – aktor, śpiewak, reżyser, dyrektor teatrów. Jako poddany austriacki został deportowany do Rosji w 1915 r. Współpracował w Piotrogrodzie i Moskwie z teatrami polskimi. Związany z teatrem Nowości w Warszawie (w l. 1924–1925 kierownik artystyczny, w sezonie 1925/26 kierownik zrzeszenia artystów; latem 1926 występował gościnnie w Krakowie). Wystawiał głównie operetki. Zob. Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, s. 140.
Stanisław Stanisławski (1870–1941) – aktor, reżyser, dyrektor teatru. Od jesieni 1919 do 1933 r. aktor i reżyser w Teatrze Polskim. Od 1924 r. wykładał w warszawskiej Szkole Dramatycznej. Zob. Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, s. 675.
Być może jednak chodziło o Konstantego Stanisławskiego, rosyjskiego guru teatru. Witkacy w Teatrze napisał o znajomości książki o teatrze Stanisławskiego (zresztą nieco przekręcając tytuł) – wydanej w Piotrogrodzie w 1916 r. (F. Komissarżewski, Tworczestwo aktiora i tieorija Stanislawskogo). Zob. Dzieła zebrane. [t. 9:] „Teatr” i inne pisma o teatrze, s. 77 i 432 (przypis 12).

xxii Jan Janusz (1881–1935) – aktor, reżyser, dyrektor teatru. W czasie I wojny światowej wraz z K. Junoszą-Stępowskim z ramienia Zarządu Zrzeszenia Teatru Rozmaitości pracował nad stroną techniczną pracy w teatrze. W l. 1923–1924 w Teatrze Komedia (gdzie był także zastępcą dyrektora teatru), w następnym sezonie w Teatrze Szkarłatna Maska. Zob. Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, s. 252.
Kazimierz Junosza-Stępowski (1880–1943) – aktor (teatralny i filmowy), reżyser. W Teatrze Polskim (w l. 1925–1930), Teatrze Narodowym i Letnim (w l. 1924–1925). Zob. Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, s. 270–271.

xxiii Józef Śliwicki (1867–1944) – aktor, reżyser. Od 1924 r. w Teatrze Narodowym. Pracował jako pedagog w Państwowej Szkole Dramatycznej w Warszawie. Pełnił wtedy funkcję przewodniczącego ZASP. Zob. Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, s. 725.
Artur Śliwiński (1877–1953) – dyrektor teatru. Od grudnia 1925 r. do 1930 r. dyrektor Teatrów Miejskich w Warszawie. Wytoczył Słonimskiemu proces o zniesławienie po recenzji z Lilli Wenedy.
Stanisław Śliwiński (1893–1940) – scenograf i malarz. Zaprojektował wraz z Eugeniuszem Dziewulskim scenografię do Pragmatystów granych w Teatrze Elsynor. Związany na stałe z Teatrem Polskim, ale współpracujący z wieloma teatrami. Swoje prace malarskie wystawił po raz pierwszy w galerii Czesława Garlińskiego w Warszawie w 1924 r. Zob. Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, s. 727.

xxiv Mira Zimińska-Sygietyńska, właśc. Marianna Magdalena Burzyńska, 1-voto Zimińska, 2-voto Sygietyńska (1901–1997) – aktorka, pieśniarka, pedagog, reżyser, współtwórczyni i wieloletni dyrektor zespołu „Mazowsze”. Od sezonu 1920/1921 do 1931 r. występowała w kabarecie Quo Pro Quo i w teatrach muzycznych. Zob. S.I. Witkiewicz, Dzieła zebrane. [t. 22:] Listy do żony (1936–1939). Przygotowała do druku A. Micińska, opracował i przypisami opatrzył J. Degler, Warszawa 2012 (dalej: Ldż IV), list 1024, przypis 2.
Witkacy portretował Zimińską w maju 1929. O portretowaniu Zimińskiej w 1936 r. pisał Witkacy w liście do żony z 28 VIII 1936: „Seria tanich portretów skończyła się. Ostatnio była aktorka Mira Zimińska, sympatyczna, choć nieco kurwowata” oraz 1 IX 1936: „Robiłem portret Miry Zimińskiej. Dość sympatycznie kurwowata” – Ldż IV, s. 65 i 68.
Kamińska – było sporo aktorek o tym nazwisku; wydaje się, że chodziło o Milę Kamińską (1887–1961), w l. 1920. związaną z Teatrem Polskim i Małym (m.in. w l. 1925–1927) oraz Rozmaitości i Narodowym w Warszawie.

xxv Eiger – nazwisko rodowe Stefana Marka Napierskiego (1899–1940), poety, krytyka i tłumacza. W l. 1924–1934 prowadził w „Wiadomościach Literackich” dział recenzji poetyckich. Zob. S.I. Witkiewicz, Dzieła zebrane. [t. 20:] Listy do żony (1928–1931). Przygotowała do druku A. Micińska, opracował i przypisami opatrzył J. Degler, Warszawa 2007 (dalej: Ldż II), list 281, przypis 2.
Juliusz Kleiner (1886–1957) – historyk i krytyk literatury, profesor Uniwersytetu we Lwowie, wykładał na UW, KUL, UJ. Zob. Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobibliograficzny, t. 4, s. 144–150. Kleiner odniósł się w swoim artykule do teorii Witkacego, na co ten: „PS W związku z wzmianką o mojej teorii prof. Kleinera w jego artykule pt. Treść i forma w poezji („Przegląd Warszawski” nr 9, rok II), mogę zauważyć, że w pewnym znaczeniu zgadzam się na jego twierdzenie, że u mnie «Czysta Forma» jest formą, dla której inna treść prócz tego, co nazwałem «uczuciem metafizycznym», nie istnieje” – Dzieła zebrane. [t. 9:] „Teatr” i inne pisma o teatrze, s. 198 i 466 (przypis 26).

xxvi Juliusz Kaden-Bandrowski (1885–1944) – pisarz i publicysta. Pierwszy prezes Związku Zawodowego Literatów Polskich (1923–1926). W 1923 r. wyszła powieść polityczna Generał Barcz. Zob. Ldż II, list 289,
przypis 2.
Marian Rentgen (1888–1940) – aktor, piosenkarz. W l. 1922–1924 w Teatrze Miraż, w 1925 r. w Teatrze Perskie Oko, w 1926 r. w Teatrze Niewiarowskiej. Zob. Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, s. 591–592.

xxvii Juliusz German (1860–1953) – powieściopisarz, dramatopisarz, tłumacz, autor książek dla dzieci. Autor powieści Iwonka (1925), która zyskała dużą popularność (w tymże roku została sfilmowana). Jadwiga Witkiewiczowa wspominała: „Co dziwniejsze, że ile razy w jakimś piśmie codziennym wychodziła jakaś powieść w odcinku, czytywaliśmy ją razem, bawiąc się znakomicie taką – przeważnie podłą – lekturą; m.in. była Iwonka J. Germana” – tejże, Wspomnienia o Stanisławie Ignacym Witkiewiczu, Ldż IV, s. 600 (oraz przypis 146).
Bolesław Leśmian, właśc. Lesman (1878–1937) – poeta. W 1911 r. wspólnie z Kazimierzem Wroczyńskim i Januszem Orlińskim założył eksperymentalny Teatr Artystyczny. W 1917 r. był kierownikiem literackim Teatru Polskiego w Łodzi. Zob. Dawni pisarze polscy od początków piśmiennictwa do Młodej Polski. Przewodnik biograficzny i bibliograficzny, t. 2, Warszawa 2001, s. 337–341.

xxviii Bogdan Katerwa, właśc. Szczepan Jeleński (1881–1949) – dramatopisarz, prozaik, księgarz, działacz katolicki. Jego utwory dramatyczne były wystawiane w l. 1920. w Teatrze Reduta (Przechodzień) i Rozmaitości (Igranie z ogniem) oraz w Teatrze im. Słowackiego w Krakowie (Przechodzień). Zob. Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobibliograficzny. Opracował zespół pod redakcją J. Czachowskiej i A. Szałagan, t. 3, Warszawa 1994, s. 427–429 [hasło: Jeleński Szczepan].
Juliusz Osterwa (1885–1947) – aktor, reżyser, dyrektor teatru. Założyciel Teatru Reduta. W 1925 r. przeniósł zespół do Wilna. Zob. Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, s. 516–518.

xxix Józef Ozimiński (1875–1945) – skrzypek, dyrygent. W l. 1910–1939 był drugi, a następnie pierwszym dyrygentem Filharmonii Warszawskiej. W 1925 r. Leon Schiller powierzył mu przygotowanie orkiestry na premierę sztuki Tadeusza Micińskiego Kniaź Patiomkin, z muzyką Karola Szymanowskiego, w teatrze im. W. Bogusławskiego w Warszawie. Zob. A. Dzierzbicka-Winogradow, Ozimiński Józef, „Polski Słownik Biograficzny”, t. XXIV, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1979, s. 666–667.
Kazimierz Kamiński (1865–1928) – aktor, reżyser, dyrektor teatru. W l. 1920. związany z Teatrem Rozmaitości, od 1924 r. w Teatrze Narodowym. Zob. Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, s. 280–282.

xxx Hugo Leichtentritt (1874–1951) – niemiecki muzykolog, krytyk muzyczny i kompozytor. Autor m.in. monografii F. Chopina (Berlin 1905) i Analyse der Chopinschen Klavierwerke (2 t. Berlin 1921–1922). Zob. Encyklopedia muzyki. Pod red. A. Chodkowskiego, wyd. II, poprawione, Warszawa 2001, s. 487.
Alfred Lauterbach (1884–1943) – historyk sztuki i muzeolog. W l. 1920. był radcą w Departamencie Sztuki Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. W 1925 r. ukazała się jego monografia stolicy Warszawa (pierwodruk w jęz. niemieckim, Lipsk 1918). Zob. A. Ryszkiewicz, Lauterbach Jan Alfred, „Polski Słownik Biograficzny”, t. XVI, Wrocław–Warszawa–Kraków 1971, s. 584–585.

xxxi Ordynaryński – Rysio Ordynaryński to postać z „Pierwszej Szopki Warszawskiej” (1922) Tuwima. Chodzi o Ryszarda Ordyńskiego (1878–1953) – reżysera, dyrektora teatru, aktora. W l. 1920. wystawiał wiele sztuk w teatrach Warszawy i Krakowa. Witkacy miał grać w jego filmie Mogiła nieznanego żołnierza w 1927 r. Zob. Ldż I, list 190, przypis 1.
Stanisław Miłaszewski (1886–1944) – kierownik literacki, dramatopisarz. W l. 1924–1926 kierownik artystyczny Teatru Narodowego. Zob. Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, s. 446.

xxxii Gustaw Zmigryder – właściciel salonu mody w Warszawie, wydawca pisma „Pani” wychodzącego w pierwszej połowie l. 1920., mecenas sztuki. W ramach promocji użyczał swoich kreacji aktorkom teatralnym, co było odnotowywane w programach teatralnych.
Bogusław Herse (1872–1943) – kupiec warszawski, właściciel salonu mody, konkurencji Zmigrydera. Zob. J. Matejko, Herse Bogusław Władysław, „Polski Słownik Biograficzny”, t. IX, Wrocław–Warszawa–Kraków 1960–1961, s. 468–469.

xxxiii Leon Schiller (1887–1954) – reżyser, dyrektor teatru. „Zdawało się, że po Potiomkinie Schillera otworzyła się nowa era artystycznego teatru. Po Dziejach grzechu (gonienie za kinem), Wieży Babel (fałszywy konstruktywizm na usługach rebusu) i Goldonim (cyrk – podobno z Nowaczyńskim było jeszcze gorzej) nic już nie wiadomo, czego chce ten wspaniały «władca tłumów», tonący w mroku nierozplątanych zagmatwań w stosunku do siebie samego i teatru. Kto rozgmatwa Schillera, dokona wielkiego dzieła dla polskiego teatru” – Dzieła zebrane. [t. 9:] „Teatr” i inne pisma o teatrze, s. 340 i 522–523 (przypisy 4 i 5). Tekst Witkacego ukazał się w 1928 roku.
W kontekście Johanna Wolfganga Goethego (1749–1832), autorowi recenzji chodzi jednak zapewne (i przewrotnie wobec Leona Schillera) o poetę Friedricha Schillera (1759–1805).

xxxiv Jerzy Boczkowski (1882–1953) – dyrektor teatru. Założyciel i wieloletni szef Teatru Qui Pro Quo. Zob. Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, s. 40–41.
Być może chodzi o Stanisława Mroczkowskiego (zm. 1939), właściciela Cyrku Warszawskiego (sprzedał go w 1926 r.).

xxxv Lucyna Messal (1886–1953) – tancerka, śpiewaczka, dyrektor teatru. W czasie I wojny występowała w Rosji (m.in. w Piotrogrodzie, Moskwie). W l. 1920. występowała w różnych teatrach, była uznaną artystką operetkową. Zob. Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, s. 433–434.
Zofia Sadowska (1888–1960) – lekarka, działaczka feministyczna. W 1924 r. miała głośny proces sądowy związany z jej homoseksualizmem. Świadkami procesu były także artystki, w tym Lucyna Messal. Strona internetowa poświęcona sprawie Sadowskiej: http://sprawysadowskiej.pl/

xxxvi Kazimiera Niewiarowska (ok. 1890–1927) – aktorka, śpiewaczka, dyrektor teatru. W grudniu 1925 otworzyła własny teatr. Na występach gościnnych w Wilnie uległa ciężkiemu poparzeniu i zmarła. Zob. Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, s. 479.
Być może chodzi o Marię Moczydłowską (1886–1969) – pierwszą posłankę w II RP (w 1919 r. weszła do Sejmu Ustawodawczego). Zob. P. Majewski, Posłowie i senatorowie Rzeczypospolitej Polskiej 1919–1939. Słownik biograficzny. Red. naukowa G. Mazur, t. IV, Warszawa 2009, s. 190.

xxxvii Józef Redo (1872–1941) – śpiewak, aktor, reżyser. W l. 1925–1926 występował z własnym zespołem operetkowym, współpracował z teatrem Niewiarowskiej, występował gościnnie w Wilnie, Krakowie, Krynicy. Zob. Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, s. 589.
Eugeniusz Bodo (1899–1943) – aktor, reżyser. W l. 1925–1926 występował w teatrach operetkowych, kabaretach, wodewilach, m.in. w Qui Pro Quo, „Perskim Oku”. Zaczynał już karierę filmową. Zob. Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, s. 41 (tam przybliżona data śmierci, zmarł w obwodzie archangielskim na zesłaniu).

xxxviii Stanisława Wysocka (1877–1943) – aktorka, reżyser, dyrektor teatru. Od grudnia 1925 do czerwca 1926 kierowała założonym przez siebie teatrem Rybałt. Zob. Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, s. 818–819. W sierpniu 1926 grała w sztuce Witkacego W małym dworku w Teatrze Małym we Lwowie. Por. Ldż I, list 88, przypis 2. Zachował się jeden list Witkacego do niej ze stycznia 1922. Pierwodruk: M. Kwiatkowski, Nieznany list Witkacego do Stanisławy Wysockiej (?), „Przekrój” 1977, nr 1656, z 2 stycznia, s. 9.
Maria Malicka (1904–1992) – aktorka. W l. 1920. grała w teatrach krakowskich, od 1923 r. w Warszawie. W 1927 r. zagrała w Mogile nieznanego żołnierza. Zob. W. Sadowy, Wspomnienie (9 V 1904–30 IX 1992). Maria Malicka, „Gazeta Wyborcza” 2005, nr 37 (wyd. Stołeczne).

xxxix Zarówno Perskie Oko, jak i Morskie Oko to nazwy przedwojennych teatrów. Perskie Oko istniało w l. 1926–1927. Morskie Oko dopiero od 1927 r., wcześniej funkcjonowało jako Nowe Perskie Oko. Słonimer antycypował zatem lub zasugerował nową nazwę. „Morskie Oko na Jasnej (1927–1933, początkowo jako Nowe Perskie Oko), pod dyrekcją Własta, reprezentowało «w miniaturze» styl rewii paryskiej z korowodami (wprawdzie tylko dwunastu) girls na schodach, bogatą wystawą, efektami świetlnymi i epatowaniem egzotyką” – S. Marczak-Oborski, Teatr w Polsce 1918–1939, Warszawa 1984, s. 169.

xl Bruno Winawer (1882–1942) – dramatopisarz, prozaik, satyryk. Jego komedie, farsy, dramaty były wystawiane w teatrach w l. 1920. Zob. Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobibliograficzny. Opracował zespół pod redakcją J. Czachowskiej i A. Szałagan, t. 9, Warszawa 2004, s. 142–145. Jego sztuki wystawiało Towarzystwo Teatralne w Zakopanem (odłam „realistyczny” Sekcji Teatru Formistycznego Towarzystwa „Sztuka Podhalańska”) – Witkacy w teatrze międzywojennym, s. 96.
Józef Węgrzyn (1884–1952) – aktor, reżyser. Od 1924 r. do 1938 r. w Teatrze Narodowym. Zob. Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, s. 777–779.

xli Stanisław Gruszczyński (1891–1959) – aktor, śpiewak. Występował głównie za granicą. Zob. Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, s. 210–211.
Jerzy Leszczyński (1884–1959) – aktor, reżyser. W l. 1925–1926 występował głównie w Teatrze Polskim. Zob. Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, s. 378–379. Pod jego przewodnictwem zebrała się specjalna komisja ZASP do zbadania sprawy bojkotu przez aktorów prób Tumora Mózgowicza. Uchwała komisji, zaaprobowana przez Zjazd ZASP, była dyplomatyczną próbą pogodzenia obu stanowisk – broniąc aktorów (Samborskiego imiennie) i ich prawa do wyboru ról im odpowiadających, kategorycznie odmówiła prawa do bojkotu „sztuk oryginalnych”. Zob. Witkacy w teatrze międzywojennym, s. 109–110.

xlii Zygmunt Dygat (1894–1977) – pianista, pedagog, uczeń m.in. Ignacego Paderewskiego, stryj pisarza Stanisława Dygata. Od 1920 r. w Paryżu. Zob. Encyklopedia muzyki, s. 214. Raczej nie chodzi o Stanisława Dygata (nie pisarza!) – konsula, byłego męża aktorki Heleny Gromnickiej. Zob. Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, s. 207.
Ignacy Dygas (1881–1947) – śpiewak opery warszawskiej. Zob. Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, s. 150.

xliii Partacz – wydaje się, że wyjątkowo chodzi o osobę, która partaczy. Być może nawiązanie do choroby alkoholowej Jaracza.
Stefan Jaracz (1883–1945) – aktor, reżyser, dyrektor teatru. W l. 1925–1926 w Teatrze Narodowym i gościnnie w Teatrze Nowym w Poznaniu. Zob. Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, s. 252–254.

xliv Tolek Słonimer – wszystko wskazuje na to, że chodzi o Antoniego Słonimskiego.

xlv Gucio Przedmoyski – August (Gucio) Zamoyski (1893–1970) – rzeźbiarz, przyjaciel Witkacego. Zob. Ldż I, list 1, przypis 3.