W artykule pisałem:

W numerze "Kłosów" z 1888 roku ukazała się całostronicowa ilustracja zatytułowana "Fotorzeźby, zdjęcia fotograficzne H. Filipowicza", przedstawiająca grupę kobiet upozowanych na antyczne rzeźby, jedną w pełnej postaci (zapewne Galatea) oraz pięć popiersi na cokołach; przed nimi artysta położył fotografię popiersia. Ilustracji towarzyszył tekst:
"Piękności tyfliskie w fotorzeźbach Henryka Filipowicza (typy mieszane)": [...] Henryk Filipowicz mający prócz pracowni malarskiej i zakład fotograficzny w Tyflisie [...] trzy lata temu zaczął wykonywać portrety fotograficzne sposobem całkiem nowym, wówczas zgoła nieznanym, a lubo dziś praktykowanym i przez niektórych innych fotografów, to będącym jednakże jego własnym, oryginalnym pomysłem, który przed dwoma laty zaprodukował po raz pierwszy w jednym z zakładów fotograficznych w Petersburgu. Portrety, zdejmowane tym wynalezionym przez siebie sposobem, artysta nazwał fotorzeźbami, mają one bowiem (jak przekonywa drzeworyt) zupełne podobieństwo do fotogramów, zdjętych z biustów rzeźbionych, i o wiele są wyższe od wykonywanych za granicą imitacji płaskorzeźb i kamei. Widać w nich dążność do najmożliwszego zbliżenia i niemal zjednoczenia fotografii ze sztuką [...].1
Ponieważ ilustracja wykonana została jako drzeworyt, musimy wierzyć podpisowi, że popiersia wykonane były jako fotografia, z opisu nie wynika też, na czym polegała technika wynalazku Filipowicza. Zapewne fotomontaże te wyglądały tak, jak inna "carte de visite" z końca XIX wieku zachowana w Victoria & Albert Museum, przedstawiająca aktorkę Maude Branscombe pozującą jako popiersie2. Według opisu katalogowego fotografia aktorki w peruce nałożona została na podstawę popiersia. Mamy tu więc przykład fotograficznego portretu podstawkowego, bliskiego do pomysłu Witkacego. Kalunio miał 3 lata, kiedy reprodukcja "Fotorzeźb" Filipowicza została umieszczona w "Kłosach", których kierownikiem artystycznym był w tym czasie Stanisław Witkiewicz.

Pojęcie fotorzeźba wymaga jednak dodatkowego wyjaśnienia. Kiedy w 1885 roku Filipowicz rozpoczął swoją fotorzeźbiarską działalność, od przeszło dwudziestu lat stosowano już we Francji technikę zwaną photosculpture, polegającą na wytwarzaniu sposobem mechanicznym trójwymiarowych portretów, posługując się przy tym fotografią. Wynalazł i opatentował tę technikę w 1861 roku malarz, portrecista i rzeźbiarz, François Willème. który w latach 1860 prowadził z powodzeniem w Paryżu pracownię "Photo-sculpture"3.

Wykonanie portretu w jego studio zaczynało się od sfotografowania modela, który stał lub siedział (zależnie od rodzaju zamówionego portretu) pośrodku wielkiej rotundy. Za okienkami w ścianie umieszczone były 24 aparaty fotograficzne, połączone ze sobą i jednocześnie wykonujące 24 ujęcia portretowanej osoby. Następnie fotografie wyświetlano po kolei na mleczną szybę, na której asystent jednym końcem pantografu obrysowywał kontur postaci, a nóż umieszczony na drugim końcu wycinał go w glinie. Suma wszystkich konturów dawała trójwymiarową całość, nierówności wygładzał na końcu artysta - modelarz. Z portretu w glinie robiono matrycę służącą do dalszej obróbki. Można było zamówić portret w wielu materiałach - jako odlew w brązie, w gipsie, jako figurę w terakocie, porcelanie, albo w marmurze. Użycie pantografu pozwalało na wykonywanie portretu w różnych wymiarach: od małych portretów czy statuetek, do popiersia naturalnej wielkości. Portret był gotowy w ciągu 2-4 dni, jego cena była konkurencyjna: u artysty rzeźbiarza kosztował około 3000 franków, a jako mechaniczna photosculpture tylko 500. Stąd też w latach 1860-tych ta technika cieszyła się dużą popularnością w środowisku, w którym portret odgrywał ważną, prestiżową rolę społeczną. Wśród klientów atelier François Willème'a byli prominenci, arystokraci, nawet królowie, także tancerze oraz aktorzy Comédie Française, pragnący uwiecznić się w swoich charakterystycznych rolach.

Czy fotorzeźby Filipowicza, których przykłady reprodukowano w "Kłosach", były rodzajem techniki photosculpture, stosowanej we Francji? Z komentarza w czasopiśmie wynika, że nie o stworzenie pełnoplastycznego przedmiotu chodziło Filipowiczowi, lecz o imitację rzeźby w fotografii, o "zupełne podobieństwo do fotogramów, zdjętych z biustów rzeźbionych". Przykładem takiego efektu jest "carte de visite" z podobizną aktorki jako marmurowego popiersia. W książkach z końca XIX wieku o warsztacie, narzędziach i trikach fotografa znajdują się instrukcje w jaki sposób wykonać portret wyglądający jak marmurowe popiersie4. Model ustawiano do zdjęcia za rzeźbionym postumentem w taki sposób, żeby w odpowiednim miejscu widać było tylko głowę i szyję, resztę zasłaniano kartonem owiniętym czarnym aksamitem. Ubranie robiono z jasnokremowej wełny, dającej układać się w efektowne fałdy. Aby głowa i dekolt portretowanej osoby sprawiały wrażenie wykonanych w marmurze, stosowano makijaż jasną szminką oraz dokładnie pokrywano włosy pudrem. Oczy, trudne do przedstawienia w fotograficznej imitacji marmuru, mogły być na życzenie klienta retuszowane na negatywie. Można też było nabyć gotowy negatyw z postumentem, który nakładano na negatyw portretu.

Patrząc z dzisiejszej perspektywy można w photosculpture widzieć zapowiedź dzisiejszej techniki kopiowania przedmiotów trójwymiarowych za pomocą skanera i następnie reprodukowanych przez frezarkę lub ploter: funkcję 24 aparatów fotograficznych przejmuje 3D skaner, zaś pracę pantografu - ploter-frezarka. Z kolei zapowiedź photosculpture znajdziemy w dwóch niezwykłych portretach z XVII wieku, w których osoba portretowana przedstawiona jest na jednym obrazie w trzech pozycjach - en face, z profilu oraz w ujęciu 3/4 - jak to np. widzimy na portrecie Karola I namalowanym przez Van Dycka, czy kardynała Richelieu przez Philippa de Champaigne. Te potrójne portrety miały konkretne przeznaczenie: wykonane były dla rzeźbiarzy Gianlorenzo Berniniego i Francesco Mochi, którzy na ich podstawie rzeźbili portret "na odległość"5. Przykładem wcześniejszym, z 1530 roku jest potrójny portret złotnika, namalowany przez Lorenzo Lotto. I tym sposobem, zataczając spory łuk, znajdujemy się w pobliżu portretu wielokrotnego przedstawiającego w pięciu ujęciach porucznika Witkiewicza. Ale to inna historia.

sierpień 2018

1 Fotorzeźby, zdjęcia fotograficzne H. Filipowicza. Ryt. A. Malinowski, "Kłosy" 1888, nr 1215 z 11 października, s 5

2. Elliott & Fry, Portret Maude Branscombe, Carte de visite, © Victoria and Albert Museum, London, Guy Little Collection

3. Informacje o photosculpture wg Robert A. Sobieszek, Sculpture as the Sum of Its Profiles: François Willème and Photosculpture in France, 1859-1868, "The Art Bulletin", Vol. 62, No. 4 (Dec., 1980), s. 617-630. Zob. też: Caroline Chik, La photographie sérielle et séquentielle. Origines et ambiguïtés, "Cinémas" 2014, Volume 24, numéro 2-3, s. 187–215

4. Hermann Schnauss, Photographischer Zeitvertreib: Eine Zusammenstellung einfacher und leicht ausführbarer Beschäftigungen und Versuche mit Hilfe der Camera, Düsseldorf 1893 (4 wydanie), tu: Statuen- oder Büstenbilder, s. 90-93; Franz Stolze, Die Werkstatt und das Handwerkzeug des Photographen, Halle 1898, s. 66-67; Walter E. Woodbury, Photographic amusements. Including a description of a number of novel effects obtainable with the camera, New York 1896 (pierwsze wydanie 1895), tu: Statuette portraits, s. 17-18; Albert A. Hopkins, Magic. Stage illusions and scientific diversions. Including trick photography, New York, London 1897, tu: New type of photographic portrait, s. 448-449

5. zob. Andreas Beyer, Das Porträt in der Malerei, München 2002, s. 206-207.