Wojciech Sztaba Obraz za rozbitą szybą

Motyw rozbitego szkła, często występujący w dawnych martwych naturach jako symbol zniszczonej całości, przemijalności życia, znak vanitas, Nicości, pojawia się i w sztuce Witkacego w formie szczególnie rozpowszechnionego w XVIII wieku trompe-l’oeil przedstawiającego zaramowany obraz, najczęściej grafikę, pod pękniętą szybą1. Złudzenie wzmacnia rzeczywista rama, w którą oprawiona jest nieprawdziwa, bo namalowana olejnymi farbami grafika znajdująca się pod również namalowaną, rozbitą szybą. Ten temat iluzjonistycznego malarstwa pojawił się w związku z nową technologią produkcji płyt szklanych, nadających się do ramowania wrażliwych na uszkodzenie prac na papierze: grafik, rysunków i pasteli. Szczególnie francuscy artyści przyczynili się do rozpowszechnienia tego motywu, wśród nich najbardziej znanym był Louis-Leopold Boilly (1761–1845) malarz i rysownik, wzięty portrecista, karykaturzysta, twórca scenek rodzajowych oraz obrazów trompe l’oeil2. Portrecistą (m. in. rodziny królewskiej) był także działający później w Anglii François-Xavier Vispré (1730-przed 1800), autor podręcznika malarstwa Jak zostać malarzem w trzy godziny (Le Moyen de devenir peintre en trois heures, 1756)3.

François Vispré (1730 – 1790), Portret rzeźbiarza Jean Thierry, olej na płótnie © Olbricht Collection reprodukcja dzięki uprzejmości me Collectors Room Berlin / Stiftung Olbricht Zob. też: Die Wunderkammer Olbricht

Witkacy mógł przykłady takiego malarstwa zobaczyć podczas swoich podróży po Europie przed pierwszą wojną światową, w muzeach lub w galeriach Wiednia, Monachium, Paryża, Berlina czy w Londynu – i wykorzystał na swój sposób. Najbardziej znaną pracą, w której pojawia się temat rozbitej szyby, to datowany na ok. 1910 fotograficzny „pęknięty” autoportret: odbitka wykonana z negatywu na stłuczonej szklanej kliszy. Stefan Okołowicz uważa, że była to celowa ingerencja Witkacego, a nie tylko zaakceptowany przez artystę przypadek4. Faktem jest, że temat rozbitej szyby pojawia się również później w jego pastelowych portretach, na których rysował resztki stłuczonej szyby.

Autoportret, fotografia (odbitka) ok. 1910	Autowitkacy, pastel, 1930, KDM I 1174 Reprodukcja wg. Irena Jakimowicz, Witkacy malarz, Warszawa 1985, il. 188

Wedle reprodukcji w Katalogu dzieł malarskich istnieje kilka takich portretów, ale może być ich więcej, gdyż charakterystyczna dla Witkacego niejednoznaczność formy utrudnia interpretację5. Przykładem niewątpliwym jest autoportret z 1930 roku (KDM I 1174). Tylko kawałek szkła pozostał w dolnej partii obrazu, częściowo zasłaniając twarz i sugerując, że widzimy nie tylko wizerunek Witkacego, lecz zarazem przedmiot: zaramowany rysunek, który może spadł ze ściany, został odłożony, zapomniany, z rozbitą szybą, której kawałek trzyma się jeszcze w ramie.

Znaczenie tej iście barokowej gry z percepcją widza jest w sztuce Witkacego co najmniej dwojakie. Z pewnością grała tu rolę po prostu przyjemność zabawy z publicznością, chęć zaskoczenia, a także pokaz zręczności i pomysłowości artysty, mistrza i właściciela Firmy Portretowej, który musi też zabiegać o uwagę klientów. Witkacy, jak jego koledzy-artyści sprzed lat - a sięgnąć by tu trzeba aż po historię zawodów między Zeuksisem i Parazjosem - szuka coraz to nowych sztuczek dla reklamy swego jednoosobowego przedsiębiorstwa.  

Ale ta zabawa mogła mieć też dramatyczny wymiar. Szyba w tekstach Witkacego posiada egzystencjalne konotacje. Szyba, ta krucha, przeźroczysta granica w każdej chwili narażona jest na rozbicie – „jakaś cienka szybka tylko oddziela mnie od najpotworniejszego strachu. Jak to coś pryśnie, będę wariatem”, mówi Kozdroń w Małym dworku6. To jakby niewidzialna ścianka, może we wnętrzu monady, zagadkowy ekran umieszczony w camera obscura, na którym przesuwają się obrazy zewnętrznego i wewnętrznego świata. „Odczuwał Izydor to, co się działo, jako absolutnie przezroczystą (…) płytę, poprzez którą widział tak samo absolutnie niezmienny krajobraz z wschodniej strony świata, jak i swój własny stan psychiczny”7. Kiedy jest zabrudzona, wtedy patrzy się „w życie i świat jak przez brudną szybę, zza kraty okienka jakiegoś ohydnego klozetu”8. Albo wszystko, co się widzi, zostaje zabarwione przez filtry z odczuć, nastawień, emocji, jak w scenie w Nienasyceniu, w której Genezyp ogląda przez barwny witraż kopulującą parę.

sierpień 2016