Impressum / kontakt

Tomasz Pawlak

Szekspir a Witkacy - komunikat w 400-lecie śmierci Williama Szekspira

wersja PDF

 
Szekspir Witkacy
   


Świat obchodzi w tym roku rocznicę ważną dla całej kultury światowej – 400 lat temu zmarł William Shakespeare. Warto z tej okazji przypomnieć, że twórczość Szekspira jest obecna w dziele literackim Stanisława Ignacego Witkiewicza. Temat ten z pewnością godzien jest pracy pogłębionej, ale wiele zostało już powiedziane. Przypomnijmy zatem!

Sam Witkacy dawał wskazówki P.T. Czytelnikom, gdy np. w przedmowie do Tumora Mózgowicza wymieniał dramat Szekspira Juliusz Cezar jako jedną z inspiracji do napisania Tumora, a w Nowym Wyzwoleniu jedną z postaci uczynił Ryszarda III, żywcem wyjętego z Szekspira właśnie.

Najpełniej, choć wycinkowo, o tym wątku pisał Daniel Gerould na łamach „Pamiętnika Teatralnego” (1979, nr 3–4, s. 529–540). Opublikował on tekst Cytowanie obrazów – Witkacy i Shakespeare Selousa, zwracający uwagę na fakt, że „wyobraźnia dramatyczna Witkacego od najwcześniejszego dzieciństwa karmiła się obrazami”, w tym obrazami z dramatów Szekspira. Przyjaciel młodości Witkacego, Władysław Kiejstut (Kiesio) Matlakowski, wspominał, że Staś Witkiewicz swoje pierwsze utwory sceniczne pisał pod wpływem lektury dzieł Shakespeare’a pożyczonych Witkiewiczom przez zajmującego się tłumaczeniem Hamleta ojca Matlakowskiego. Lektura trzytomowego wydania pod redakcją Józefa Ignacego Kraszewskiego, zilustrowanego drzeworytami londyńskiego artysty, Henry’ego Courta Selousa, zaważyła jednak nie tylko na juweniliach Witkacego, ale na całej jego twórczości – nie tylko dramaturgicznej. Dzieła dramatyczne w przekładach Stanisława Koźmiana, Józefa Paszkowskiego i Leona Ulricha zostały wydane w Warszawie w latach 1875–18771. Lektura miała silny wpływ na Stasia Witkiewicza, czego dowodzi Gerould w swym tekście. Witkacy zaś szczególnie zapamiętał podpisy pod drzeworytami – które były cytatami z poszczególnych dramatów. Roman Jasiński wspominał po latach, że spotkany w 1921 roku Witkacy „pamiętał doskonale podpisy umieszczane pod rycinami Selousa, zdobiącymi trzytomowe polskie wydanie jego dramatów”. Ponieważ Jasiński też miał to wydanie Szekspira i zapamiętał podpisy, obaj urządzili sobie swego rodzaju pojedynek na cytaty. To był początek wielkiej przyjaźni Witkiewicza i Jasińskiego2.

W zbiorach cyfrowych Biblioteki Narodowej Polona znajduje się niezwykle ciekawy egzemplarz tomu wydanego także w Warszawie w 1877 roku, ale jedynie z tłumaczeniami dramatów dokonanymi przez Józefa Paszkowskiego. Na stronie tytułowej tego egzemplarza znajduje się wklejony zasuszony liść topoli (?), na którym napisane są następujące słowa: „Helena Modrzejewska / Stratford on Avon / 1881 / z grobu Szekspirowego”3. Na dole strony zaś napis innego właściciela: „Własność Felicyana poety”. Kim był ten „Felicjan poeta”? To z pewnością Felicjan Faleński, przyjaciel Karola Chłapowskiego i Heleny Modrzejewskiej, poeta, prozaik, dramaturg. Swój pobyt w miejscu urodzin Szekspira opisała Modrzejewska we wspomnieniach pod datą 14 X 1881: „Mały domek, w którym urodził się wielki William, tylokrotnie był opisywany, że znałam w nim już każdy zakątek. A jednak, gdy weszłam, opanowało mnie silne wzruszenie. […] W pierwszym pokoju stoi przy kominku fotel, w którym – jak głosi tradycja – siadywał Szekspir. Każdy, kto tu wchodzi, siada na tym miejscu. Czy to ma jakiś sens? W New Place [dom Szekspira – TP] zobaczyliśmy jakąś amerykańską parę małżeńską, dwoje młodych i przystojnych ludzi, którzy uklękli i ucałowali ścieżkę, którą mistrz chadzał. Miałam ochotę uczynić to samo, ale dość długo żyłam już w Anglii, aby się nauczyć powściągliwości i ograniczyłam demonstrację swoich uczuć do zerwania kilku listków bluszczu wijącego się dokoła studni”4. Może zerwała także ten liść i wręczyła Felicjanowi Faleńskiemu w Warszawie? Nie sądzę, aby akurat ten egzemplarz miał jakikolwiek związek z Witkacym, ale nie da się wykluczyć, że aktorskie kreacje Modrzejewskiej w sztukach szekspirowskich mogły być omawiane w domu Witkiewiczów!

Selous  


Daniel C. Gerould nie był jednak jedynym, który pisał o wątkach szekspirowskich w twórczości Witkacego. Wspominała o tym już w 1972 roku Maria Birkenmajer, wskazując w „Przeglądzie Humanistycznym”5 na lekturę trzytomowego wydania dzieł Szekspira oraz na aluzje w dramatach i powieściach Witkiewicza. Birkenmajer zwracała jednocześnie uwagę, że Witkacy nie popisywał się znajomością Szekspira, gdyż znać Szekspira (i Stevensona) godzi się bez żadnych dalszych komentarzy. Dalej zaś pisze: „Zapożyczenia są więc obfite choć nieakuratne, co dowodzi zarówno prawdziwej asymilacji tej literatury we własnym dziele naszego autora, jak i faktu, że czytał on przytaczane utwory dawno, a zatem pewnie nie w oryginale”6.
Należy dodać, że jako pierwszy (zdaje się) o możliwości eksplorowania tematu znajomości języka angielskiego i literatury angielskiej u Witkacego pisał Grzegorz Sinko już w 1967 roku7.

Oczywiście im dalej w las, tym więcej poszczególnych aluzji do Szekspira odnajdywanych w analizowanych dziełach Witkiewicza (nie tylko dramaturgicznych i prozatorskich, bo także malarskich), a także w jego twórczości epistolarnej8. Jednak na całościowe opracowanie tematu przyjdzie zapewne jeszcze poczekać, choć:

Selous

„Antonio: A więc nie traćmy czasu!
Gonzalo: O, święci aniołowie, chrońcie króla!

Burza w tłum.J. Paszkowskiego, akt II, scena I

(podpis pod ryciną Selousa z tomu 3 Dzieł
dramatycznych Szekspira, Komedye, s. 26).

Tomasz Pawlak
Marzec 2016