startnowościpublikacje sztukateatr uzupełnienia miejscaz życia anegdotyrecepcja
linkiwitkacolodzy wydarzenia
Portret
Marii Białynickiej-Biruli
w zbiorach Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku
Na początku lipca 2017 roku słupska kolekcja dzieł Witkacego powiększyła się o Portret Marii Białynickiej-Biruli z lipca 1934 roku. Portretowana była pierwszą żoną Michała Białynickiego-Biruli, od którego muzeum kupiło w 1965 roku 109 portretów i jedną kompozycję Stanisława Ignacego Witkiewicza – transakcja ta dała początek słupskiej kolekcji. Dzieła były częścią kolekcji liczącej ponad 300 prac, odziedziczonej po ojcu – Teodorze, zakopiańskim lekarzu i przyjacielu Witkacego1.
W naszej kolekcji są wizerunki ponad 90 osób, jednak dotychczas nie było wśród nich portretu Marii Białynickiej-Biruli, nigdy też jej portret nie był nam oferowany, zatem tegoroczny zakup jest tym cenniejszy nie tylko dla zbioru, ale także dla wszystkich zainteresowanych Witkacym. Znanych jest osiem portretów Marii: dwa z nich są już w kolekcjach publicznych (w Muzeum Narodowym w Poznaniu oraz w Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie), jeden uległ zniszczeniu w czasie wojny, cztery są w zbiorach prywatnych. Cztery z nich, w tym jeden ukazujący Marię i Michała, wykonane zostały w kwietniu 1933 roku, cztery – w lipcu 1934 roku2. W słupskiej kolekcji znajdują się dwa portrety Michała, jeden Teodora, jeden wspólny Heleny i Teodora oraz aż 22 konterfekty Heleny; wykonane zostały w latach 1927–1931. W stałej ekspozycji zawsze pokazywany jest przynajmniej jeden portret Teodora, jeden Michała i kilka Heleny.
Także portret Marii włączony został do zestawu dzieł pokazywanych na wystawie stałej – 23 lipca 2017 roku odbyła się jego oficjalna prezentacja. Na spotkanie przybyli nie tylko słupscy sympatycy Witkacego, ale także goście z Bielska-Białej i z Berlina. Nowy nabytek, jak i całą ekspozycję w obecnym jej kształcie, oglądać można w Zamku Książąt Pomorskich do 1 października 2017 roku. Na ponowny kontakt z oryginałami poczekać trzeba będzie do jesieni 2018 roku, kiedy to w Białym Spichlerzu otwarta zostanie nowa ekspozycja stała3.
Obecna prezentacja w słupskim muzeum to pierwszy od prawie trzydziestu lat pokaz tego obrazu – pozostawał w rękach prywatnych; eksponowany był pod koniec lat pięćdziesiątych: we wrześniu 1957 roku na wystawie w Powiatowym Domu Kultury w Nowym Targu (w październiku wystawa powtórzona została w Muzeum Dolno-Śląskim we Wrocławiu, a w listopadzie – w muzeum w Opolu; w kwietniu i maju następnego roku eksponowana była w Stołecznym Domu Kultury w Warszawie). Po raz ostatni omawiany portret można było oglądać na wystawie Stanisław Ignacy Witkiewicz. Dzieło malarskie pokazywanej w Muzeum Narodowym w Warszawie od 18 grudnia 1989 do 28 lutego 1990 roku. Śladem tych wystaw są cztery stemple z podpisami oraz jedna nalepka znajdujące się na zaplecku.
*** Maria Białynicka-Birula, z domu Gertner (1913–1972), leczyła się w Zakopanem na gruźlicę. Na początku lat trzydziestych poznała tam swego przyszłego męża (1911–1973)4; ślub odbył się w marcu 1934 roku. W liście (z 11 marca 1934 roku, pisanym w Zakopanem) do Heleny i Teodora – rodziców Michała – Witkacy zauważył: Wobec tego, że oficjalnie nic nie wiem o ślubie Michasia, nie mogę Mu złożyć życzeń5. Młodzi zamieszkali w Poznaniu – tam Maria studiowała historię sztuki, a Michał medycynę. Najwyraźniej Witkacy nie miał jednak żalu o brak zawiadomienia, gdyż w późniejszej korespondencji do Białynickich od czasu do czasu przesyłał pozdrowienia dla Marii i Michała, pisząc: Michałów pozdrawiam serdecznie. (Ludwikowo, 24 VII 1934), Młodych pozdrawiam. (Ludwikowo, 25 VII 1934), Michałom pozdrowienia przesyłam. (Warszawa, 30 VII 1934), Michałów ściskam. (Zakopane, 9 X 1934), Michalstwo pozdrawiam. (Warszawa, 29 XI 1934), Michałów pozdrawiam (co z Nimi?) (Warszawa, 12 XII 1935), Ściskam Was i Michałków. (Warszawa, 28 I 1937)6. Aż w siedemnastu listach do Heleny i Teodora Witkacy pozdrawiał młodych Białynickich, w tym raz w okresie ich narzeczeństwa: Ukłony dla Michała i panny Lili (Warszawa, 11 I 1933 [sic!], w styczniu 1934 roku)7. Latem 1934 roku, 1 lipca, w drodze do Chodzieży, gdzie od wiosny 1933 roku mieszkali Helena i Teodor (który został dyrektorem sanatorium kolejowego), Witkacy pisał do żony: Czekam w mieszkaniu młodych Birulów na starych i albo autem z nimi, albo Zugiem wyjeżdżam do Chodzieży8. Tam Witkacy spędził ponad dwa tygodnie (z przerwami na krótkie wyjazdy do Poznania i Kościana) – przypuszczalnie wtedy powstały cztery portrety Marii, w tym najnowszy nabytek słupskiego muzeum. Jesienią 1934 roku Witkacy dwukrotnie wykazał zainteresowanie młodą panią Białynicką: Całuję Was w pępki. Michałom przesyłam pozdrowienia. Czy Lila się uczy filozofii? (Warszawa, 29 IX 1934), Michałów ściskam. Niech Lila zajmie się filozofią – to jej świetnie zrobi. (Zakopane, 9 X 1934)9. Witkacy przykładał szczególną wagę do filozofii, wymagając jej znajomości nie tylko od zawodowych filozofów, ale także od krytyków sztuki. W 1934 roku pracował nad tekstami filozoficznymi O pojęciu przedmiotu, Monadologia materialistyczna oraz Krytyka „reizmu” – poglądu Tadeusza Kotarbińskiego, które zostały włączone do większych rozpraw. Drukiem wydane zostały Nauki ścisłe a filozofia. W marcu 1934 roku Witkiewicz ukończył Szewców – naukową sztukę w 3 aktach ze „śpiewkami”, których przepisywał w lipcu, między innymi w czasie pobytu u Białynickich10. Wizerunek Marii Białynickiej-Biruli wykonany został w typie C, tak scharakteryzowanym w regulaminie firmowym z 1932 roku: Typ C, C+Co, Et, C+H, C+Co+Et, itp. – typy te wykonywane przy pomocy C2H5OH i narkotyków wyższego rzędu – obecnie wykluczone. Charakterystyka modela subiektywna – spotęgowania karykaturalne tak formalne jak i psychologiczne nie wykluczone. W granicy kompozycja abstrakcyjna, czyli tzw. „Czysta Forma”11. W pierwszej wersji regulaminu, opublikowanej w 1925 roku w katalogu wystawy obrazów Tymona Niesiołowskiego i swoich portretów, Witkacy opisał ten typ następująco: Typ C – zbliżony do Czystej Formy, czyli z punktu widzenia krytyków i laików karykatura i deformacja. Wykonana przy użyciu C2H5OH. – Obecnie wykluczone. Będzie kiedyś wielką rzadkością12. Dziś wiadomo już, że aż taką rzadkością nie jest, bowiem mniej więcej połowa powstałych portretów to wizerunki w typie C i pochodnych – jest ich około 600. Ze skrótów (Co i NP) na portrecie wiemy, że Witkacy wykonał go pod wpływem kokainy, w okresie niepalenia papierosów. Portret słupski jest interesujący od strony formalnej, z uwagi na szkicowe ujęcie dobrze pokazujące opanowanie przez Witkacego warsztatu artystycznego. Pastel – tu w połączeniu z węglem – jest trudną techniką, gdyż nie pozwala na nanoszenie ewentualnych poprawek i korekt, co jest możliwe w malarstwie olejnym. W portrecie zwraca uwagę pociągła twarz modelki i wyraziste oczy. Rysy są rozpoznawalne.
Warto dodać, że kolor papieru nie zmienił się przez dziesięciolecia, o czym z przyjemnością dowiedzieliśmy się w trakcie przygotowywania wniosku o dofinansowanie. Jednym z wymaganych dokumentów było zaświadczenie, że praca nie figuruje w bazie strat wojennych Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Wydział Strat Wojennych (Departament Dziedzictwa Kulturowego Za Granicą i Strat Wojennych) wydaje stosowne zaświadczenie po otrzymaniu zdjęć lica i odwrocia oraz informacji o historii obiektu. Konieczne było wyjęcie obrazu z ramy i sfotografowanie odwrocia. Papierowe podobrazie było miejscami przyklejone do tekturowego zaplecka, i ewentualne próby odklejenia niosłyby zbyt duże ryzyko uszkodzenia obiektu (który do chwili finalizacji transakcji nie był własnością muzeum, tylko oferenta) – dlatego tym razem muzeum nie było w stanie spełnić wymagań ministerstwa. Ta szczególna sytuacja znalazła zrozumienie w ministerstwie, dlatego otrzymaliśmy wymagane zaświadczenie, mimo niedostarczenia zdjęć odwrocia. Beata Zgodzińska 1O okolicznościach powstania kolekcji: T. Birula-Białynicki, Fragmenty wspomnień o St. Ign. Witkiewiczu, [w:] Stanisław Ignacy Witkiewicz. Człowiek i twórca. Księga pamiątkowa, pod red. Tadeusza Kotarbińskiego i Jerzego Eugeniusza Płomieńskiego, Warszawa 1957, s. 299–306.
' 2Stanisław Ignacy Witkiewicz 1885–1939. Katalog dzieł malarskich, oprac. Irena Jakimowicz przy współpracy Anny Żakiewicz, Warszawa 1990, odpowiednio pozycje I 1743–1746 i I 1858–1861, portret słupski poz. I 1859.
3Obecna ekspozycja stała otwarta została 26 września 1988 roku. Nowe nabytki włączane były do niej dość szybko. W latach 1995–2016 część obiektów była zmieniana, średnio raz w roku.
4Dane biograficzne portretowanej opracowano na podstawie informacji od oferenta oraz informacji pomieszczonych w ekspertyzie autorstwa Anny Żakiewicz (ekspertyza w archiwum kolekcji Witkacego w Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku).
5S. I. Witkiewicz, Dzieła zebrane, t. 18, Listy II (wol. 1), opracowali i przypisami opatrzyli Tomasz Pawlak oraz Stefan Okołowicz, Janusz Degler, Warszawa 2014, listy do Heleny, Teodora i Michała Białynickich-Birulów oraz Ludwika de Laveaux 1925 lub 1926–1939 oprac. T. Pawlak, s. 19–146, cytat s. 86.
6S. I. Witkiewicz, Dzieła zebrane, t. 18, Listy II (wol. 1), s. 93, 94, 95, 97, 99, 109, 124.
7S. I. Witkiewicz, Dzieła zebrane, t. 18, Listy II (wol. 1), s. 85.
8S. I. Witkiewicz, Dzieła zebrane, t. 21, Listy do żony (1932–1935), przygotowała do druku Anna Micińska, opracował i przypisami opatrzył Janusz Degler, Warszawa 2010, s. 245–246.
10J. Degler, Witkacego portret wielokrotny. Szkice i materiały do biografii (1918–1939), Warszawa 2009, rozdział Kronika życia i twórczości Stanisława Ignacego Witkiewicza (lipiec 1918 – wrzesień 1939) s. 15–133, rok 1934 s. 94–98.
11S. I. Witkiewicz, Regulamin Firmy Portretowej „S. I. Witkiewicz”, Warszawa 1932, s. 5.
12S. I. Witkiewicz, Parę dość stosunkowo luźnych uwag o portrecie w ogóle i moich portretach w szczególności, [w:] S. I. Witkiewicz, Dzieła zebrane, t. 10, „O Czystej Formie i inne pisma o sztuce”, oprac. Janusz Degler, Warszawa 2003, s. 23–26, cytat s. 24.
|
